O ROMA ANDRO ODBOJIS
CZ / ROM / ENG
E ekspozicija dikhel o tematos pal romane odbojara andro dujto baro mariben. E autorka hiňi romaňi filmarka e Vera Lacková, savi e ekspozicija kerďa jekhetanes la Media Voice, le kuratoriha le Danieloha Grúňoha the vitvarno – produkčno skupinaha Gutenart. Angluňi hin e paramisi pal lakere dadeskero papus, savo has romano partizanos u vičinenas les Ján Lacko. E vistava tiš dikhel o historicko -etnologicko avrirodkeriben. O avrirodkeriben kamel te phenel, sar o Roma andro dujto baro mariben dživenas the či has andro SNP/Slovensko nacijakero uprehazdľipen – soske, so the save aktiviti o Roma andro odbojis kerenas. Čače leperibeneha, savo hin irimen the le materijalenca, save has kidle upre kamas le manušenge te anel kala bisterde paramisa the oda, so predžiďile o manuša, save has andro odbojis, u marenas pen vaš o slovenske the čechike manuša. O autobijograficko avrirodkeriben savo kerďa e Vera Lacková hin pal o manuša, save the te len has aver etnicita pen gele te marel mujal o bibachtaľipen. E vistava avela phundraďi andro ďives kana avela eftavardešthepandž berš akorestar, sar has o SNP.
Imar sar somas cikňi čhajori ta mange e baba delas duma pal mire dadeskero papus. Vičinenas les Ján Lacko the has romano partizanos. Andro dujto baro mariben les ile andre bertena – paľis oda has koncentračno taboris andre Dubnica nad Váhom, ňemecko armada leske labarďa o kher the Heimatschutz iľa šov manušen leskera famiľijatar andro veš, kaj len viľinde.
Našťi bisteravas la babakero vakeriben u sar somas bari, chudľom te rodel o informaciji pal dadeskero papus. Le historikenca the le etnologenca vaj duj berš rodavas andro archiva, andro muzeuma the phiravas pal romane famiľiji kaj has andro dujto baro mariben o murša paš o partizana, abo sar slugadža. Akor dikhľom, hoj romano odbojis hin andre historija bisterdo. O Roma na has ča marde andro dujto baro mariben. Korkore kamenas tiš vareso mujal o Ňemci te kerel. Has maškar o partizana andro buter thema – e Rusija, e Juhoslavija, e Slovensko the e Česko, o Talijansko the aver.
Phučavas: “Sar oda, hoj pal o Roma so has andro odbojis o manuša nadžanen? Soske pal kada, so o Roma kerenas ňiko na del duma?”
Adaďives pal la babakero leperiben pre dadeskero papus vakerav me u arakhľom mek aver paramisi pal romane odbojara.
Kamav, te o manuša pal kada džanen u kamav te dikhen o paramisa pal o Roma andro odbojis, te na aven bisterde the te nameren mek jekhvar.
E Vera Lacková – e iniciátorka the e autorka savi kerďa e vistava
O Roma andro Slovensko nacijakero uprehazdľipen
SNP has andro 29. augustos 1944. Sar pes thode andro mariben o vojenske jednotki – o partizana sikhade, hoj o manuša, save kamen e demokracija, nakamen te e Slovensko repubľika ľikerel paš o nacisticko režimos. E Slovensko has dži akor sar satelitos, savo ľikerelas e nacisticko sar phenenas “tretia ríša”. Sar pen o partizana andro jesos cirdle pale, chudle o Ňemci but manušen te lel palal. O represaliji kerenas o slugadža khatar o SS the e Pohovostvo skupina H, oda has Hlinkovo garda, save lenas palal the le Romen. But manuša na džanen, hoj o Roma na has ča marde andro dujto baro mariben. Andro SNP has but Roma. Prindžarenas o terenos the šaj denas o informaciji le partizanenge the le manušenge, save le partizanenge denas o vast. Hordinenas lenge andro veš o chaben, o provijantos, o hiri le gavendar the o hiri khatar the kaj džan o Ňemci. But romane manuša mule ča vašoda, bo len e nacisticko ideologija dikhelas sar manušen, bijal e paťiv. Nekhbuter romane murša, džuvľija the o čhavore has murdarde andre Kremňička, Ňemecká, Kováčová, andre Zvolena. Paš o gava kaj has murdarde nekhbuter Roma perenas tiš e Ilija, Čierný Balos, Tisovec, Krupina, Lutila, Horný a DolnýTurček.
Buter romane murša has kijo partizana, marenas pen the merenas jekhetanes le partizanenca. Kijo partizana phirenas o romane murša, so len mukhle khatar o slugadža. Has maškar lende but Roma khatar Peršo československo armadno zboros, savo has kerdo andro Sovjetsko svezos the le slugadžendar, save denašle khatar e slovensko Rychlá divízija, has odoj the romane slugadža.
Te has vareko paš o partizana, has vašoda marďi leskeri famiľija. Te thovavenas varekas, hoj ľikerel, abo hin paš o partizana, murdarde avri leskera famiľija. Sar tradle pale le partizanen, ta o represalija has igen zorale, najekhvar labarde avri o romane gava.
Sar has pal o mariben, has predal o Roma pharo te sikhavel, hoj has paš o partizana. Te palal vakerenas, ňiko lenge napaťalas. Andro ľila nane but irimen pal o Roma, save pen marenas andro odbojis the sar len lenas o Ňemci palal. O manuša, so dživenas pal o baro dujto mariben pal kada navakeren u te vakeren, ta na but. O leperiben pro holokaustos the o dujto baro mariben o Roma kamenas te bisterel u le čhavorenge pal kada but duma nadenas. Na has kerdo historicko avrirodkeriben. O paramisi pal romane partizana the lengere famiľiji ačhile bisterde.
O Roma andro odbojis andro Protektoratos Čechi the e Morava
E Československo repubľika pes pal e Mnichovsko dovakeriben rozpeľa the ačhile duj thema. Pro Čechi the e Morava has kerdo 16. marcoste o Protektorát Čechy a Morava. O Protektoratos o nacista rachinenas andre Ňemecko riša, savi ľikerelas andro vast o rajaripen the le slugadžen.
Has odoj o ňemecka okupačna slugadža, o Gestapos, protektoratno čechiko policija, ta delas pes phares te kerel o dobojis. O Ňemci kerde “Mimoriadné opatrenia”, oda has avka, hoj le Romen mukhenas andre izolacija the phundrade penge o drom, sar len savoren te murdarel. Vičinenas oda “konečné riešenie” andro phučibena pal o Roma. Has kerde protektoratna tabora, kaj kidenas le Romen. Oda has andro Hodonín u Kunštátu the o Lety u Písku. Maj savore Roma khatar o tabora has bičhade andro koncentračno taboris Auschwitz -Birkenau, kaj mule andro khera le gazoha/plinoha.
Andro odbojis has o murša vaš buter phučibena. So amen džanas, džalas pal o manuša, save has andre romane tabora u denašle odari. Nakamenas le Ňemcen, bo lenge murdarde le manušen khatar e famiľija.
Avka sar the pre Slovensko na arakhaha but ľila pal o romane manuša andro odbojis. Hin čepo ľila, kaj hin irimen, so akor o romane partizana andro odbojis kerenas.
_________________________________